И пушогьо э Исроил ведиромори э товуши книг нумгьо догъи жуьгьургьо. Тамаре Рафаилове кор сохди э сер жофо хуьшде экуьнди дегь сал, хьэрекетлуь курасохдеи нумгьо догъи жуьгьургьо, нуьвуьсдеи гъэдуьр угьоре, хунде дануьсдеи торихлуье литературе э гьисдигьо гъосуьт, э вохурдеи э нушудорегоргьоревоз жэгIмиет дин-догIоти иму.
Е кесег эз руйбиреи эки хундегоргьо э несигIэт дореи гофгьо:
«Эз эрхэгьо э эрхэ, эз келетегьо эки чуьклегьо, бэгъдовой садсали ве гьозорсали, гуйге фуьрсореи эз лугъонде девргьо, догъи жуьгьургьо, зигьисдигьо э софун гьейвэхдине Азербайджане, дорум Догъисту ве Софуни Кавказе, селигълуь дошди ве гердунди хуьшдени гъэдемие нумгьо – верэгъ гьевелине не энжэгъ ек чуькле шушле жуьгьури хэлгъе, ве жэгIмлуье торих гьемме жуьгьургьо. Нумгьо догъи жуьгьургьо – меселен ве шогъодноме чуь гъэдер вожиблуь ве гъувотлуь эри инсон миё бу э жун эну гуьнжуьндеи ве э чендгъэдер дуьруьжди эну божеренемэгIрифет мундеи бофолуь эз гъэд девргьо ве гьеле гьозорсалигьо бофо эн хуьшде ве гъэножогъи э гьевелие хэлгъ хуьшдене, эн хуьшде деде-бебере ве эн хуьшде келеи келебебегьоре».
Эн хуьшдени гешдеи гIилми э товун нумгьо Тамаре Рафаилове сер гуьрде эз кутэхьэ тегьер торих жуьгьургьо Кавкази. Оммо, мэгIлуьми ми ишмуре бире гъозие, чуьки те гъолхмиши 1917-муьн сал экуьнди гьемме нумгьо жуьгьургьо э регион бири егьудие гъумолет? Ве э чуь себеб четини шивдолуье кимигьо нумгьо эн иму кавкази жуьгьури луьге? Комигьо вердуьшлуье эри иму эз гIэили нумгьо гьисди танахие, оммо комигьо хьэсуьли э деврон Талмуд? Гьэгъигъэт, жугьобгьо э и шуморушие пуьрсуьшгьо товуши доре э книг. Гьмиге гешдеи гIилми нумгьо э арамейине жирей гуфдиреи ве лап дуьруьжде гъэдер теклуье нум э биней гъэдимие иврите. Э чуькле гъэдер книг е гъэдер расиреи омборе пуьрсуьшгьо: тозе дегиши нумгьо, жирелуье сесе зеверсохи, форме, суфиксгьо ве эхир, еклуьги э гIэрей нумгьо догъи жуьгьургьо ве гофгьо э иврит ве жуьгьури, тозе тегьер нумгьо Мордехае ве пурим.
Э серне «Дин-гIэдот» нуьвуьсдеи чуьн шекуьл муьхшуьллуье гъосуьтгьо, гъобули эз жуьгьургьо, оммо фегьмгери, ве э догъи жуьгьургьо. Гье у дореи нум э мироси э гъовумлуье риз ве э хотур гъовумгьо – бебегьо ве дедегьо, межлуьс «Борухо», дуьдуьнеи нумгьо догъи жуьгьургьо, «пэхьникие негьишдеи» межлуьс «Шэндэ» (шенде оморе), бэхшсохи э гIэрей мердине ве зенунеи нумгьо, «мигIидлуье» нумгьо.
Э эхир ю хуьшдени нуьвуьсдегор нуьвуьсди: «Нумгьо догъи жуьгьургьо э дуразовуне гировундеи хуьшдени торих гъуллугъ сохди комининиге риз гъэдерлуьи диеш е тек зиёде дегмиши, жейле сохде угьоре эз гьемшегьери хэлгъгьо ве дегмиш биреи фубердеи, еклуьгие. Нумгьо догъи жуьгьургьо омбори ве жуьр-бе-жуьрелуьи: сергуьрде эз классики эз Танахе ве Талмуде ве варасдеи кеммэгIлуьмлуье нумгьо игидгьо жуьгьурие торих. Нумгьо гьисди субут, чуьки гъэножогъи догъи жуьгьургьо эки книггьо иудаистие лап вегирлуьи. Хунде дануьсдение хуьшдени нумгьо бинелуье мескен догъи жуьгьургьо те арт вегуьрди гьемме торих жуьгьури хэлгъе э вэхд Танахе ве кими гъэдер Талмуде, ве гьисди уре иудеи бине ве бинебору. Нумгьо гьисди шогьодноме, чуьки жуьгьургьо э Кавказ ве Закавказие селигъэлуь дошди гьевелине хуьшдере, песо рафде эз гъэдимие иудеине холисе, э хьисобсохи лап дуьруьжде гIэре вэхд, бири лап зофруе гъэдер ве э сереботи зугьуние бешгъэлуье енебуге, белкине, невоисдеки э гъулбенди нушудорегор екиге дин-догIотигьо».
Э гешдеи гIилми овурдени нуботноме мердине ве зенунеи нумгьо э жуьгьури – хьэрфноме кирилица э е ченд хьэрфгьо мисурмуи зугьун ве э урусси зугьун.
Книге э гуьнжо овурди сие-сипи сирот жуьгьургьо Кавказ. Ю хуьшдени нуьвуьсдегор бирмунде хубе гофгьо гуфдиреи э товун кумекии гьемме, нушудорегор бэхшвегири ве кумекии э вэхд гешдеи гIилми кор.
Бирмунушие кор ве гуьнжолуьи веровунди Борис Горенштейн ве Нели Василевицке. Кутэхьэ мэгIлуьмети э товун нуьвуьсдегор книг «Нумгьо догъи жуьгьургьо»:
Тамаре Годовне Рафаиловне хьэсуьл омори э 1969-муьн сал э шегьер Баку. Варасунде бегьем сохди Азербайджание хьуькуьмлуье тербиедорегорие университет нум Туси, факультет торихи ве совети ихдиёри. Тербиедореи торих э школе, бири журналист э гозит «Гузги» ве «Гюнай». Зигьисдени э Исроил эз 1998-муьн сал.
