Гуьнжуьнде оморе кор Тамаре Мусаханове селигъэлуь дошдеи э шекуьлхоне, музейгьо ве жейлее шекуьл вечире оморигьо омборте вилеетгьо. Э у хьисоб Уруссиет ве Израиль, Австрие, ве Германие, Англие ве Америке, Венгрие ве диеш.

Э чуь гьисди э хуьшде вогосундеи э гье у не ведилуье коргьо, тэгIриф доренигьо, гьечи оморени, не тозе гъосуьт: шори гIэили ве рачи тебиет, шолуми жофо ве герми кифлети кинлей?

Э дорун кор расиреи э у имуре хьэвес венгесде нушу доригьо э январь 100-муьн салие эз руз хьэсуьл омореи сэхьиб эн сохде кор угьоре, шекуьлкеше ве скульпторе Тамаре Нахамиевне Мусаханове (1924-2014-муьн салгьо). Верзуьши мэгIрифетлуье усдо, бэхшвегири Союзе шекуьлкешигьо СССР ве Израиле, гIуьзет сохди оморегъэдерлуье дипломгьо, соводи ве ёр мундеи медальгьо шекуьлкешии бирмундеи жире-бе-жирее жире, гIуьзетлуье нум верзуьшлуье корсох мэгIрифетие Догъисту ве верзуьшлуье корсох культури РСФСР.

Вихде омореи эри хуьшдени гуьнжуьнде оморе кор бинелуье мол гуьл, у тапшуьрмиш сохди хуьшдере э сенигIэткори жирелуье рэхь – рэхь усдо э келе Хьэрфевоз, эхи гьэгъигъэт эз гуьл, гуьре эз Торе, Худо-келете хьэсуьл овурд инсоне.

ГIэмел миёв ми бире бэшгъэ э догъи-жугьури духдер э ижире шивдолуьи? Тамаре Нахамиевне, гьисди еки эз дуьруьжде усдогьо гуьлеи мол деси эн республике иму, хьэсуьл омори э Дербенд. Инжо гирошди четине гIэили эну. Фикир сохде бире, чуьки омборедевре дин-гIэдотигьо гъэдимие шегьер э жире кор мэгIрифети, эну архитектуре, культуре омборемиллетлуье могълугъ, дошдение жирелуье хуьшдени дин-гIэдоти ве гIэдоти, вожиби гъэдер корисохи э гуьнжо овурде варасиреи эну ве гуьнжуьнде оморе кор.

Расди, муьгIуьжуьзлуье бэхш хуьшдени Тамаре, эз гIэили хосдегор шекуьл кеширеи, куьндлуье гъулебенди хьэз омори не гье бирден

Э ёрбиёри шекуьлкеш, чуькле духдери у бежид вегуьрди куьмуьр эз пилите ве шекуьл кешири э гьемме жиге, эже гIэмел миёв ве … гIэмел нисе оморе, э товун чуь дуьлтижи бири тембихьи деде-бебе. Лап войгелуье бэхш эри эну бу ранггьо ве гъэлемдешгьо, ве э мозоллуье эри хуьшде рузгьо, вегуьрдеки угьоре эз деде-бебе, у моч сохди гъутигьоре эз шори. Ве е минут э угьорегьо жейле бире не воисде бу, шекуьлкешире э блокнот гьемме, чуь винири э иловле. Гье у гьйронлуье, кондуьллуье ве екем очугъэдуьле чум гIэили э гъулебенди е гIуьлом у дошдеи э гуьнжуьнде оморе кор хуьшде э гьемме зиндегуни.

Умогьйой гьем, э гIэили, нушу доре бири ве эну муьгьбет эки лепке. Суьфдеи гуьнжуьнде оморе кор биёвгьо скульпторе бири чуькле фигурлегьо, шириш зере вогосундигьо эз пембе ве когъоз.

Воромореки, Тамаре не поисдебу хундеире, параменд сохдеи мэгIрифет хуьшдере. Э ки 1944-муьн сал у варасунди бегьем сохди дуь шекуьллуье идоре; махачкалеи ве алма-атиние. Оммо э и товун гуьре у гьеле фикир не сохде э шуьвер рафде: вожиблуье метлеб тойгьо эну.

Э очуьгълуье духдер э той гъиргъире муйгьо гIэмел нисе оморе бу не денишире, оммо сенигIэткори шекуьлкеше, э товун комики дануьсде бири эз зиёдие пуьрсиреи дербенди свахигьо, бирени не гирошдение дегмиши эри гьэгъигъэтлуье доморгьо.

Э мозол эну, гье у гъозие-гъэдер иловлеи не поюнди екиге шекуьлкеше, Аврааме Фридберге, биригьо серворе одоми зиндегуни эну. У энжэгъ чуь вогошди эз довгIо ве, винири э гъэд хундегоргьо эн хуьшде тербиедоренигьо институте Тамаре, гье бирден ве песо не вогошдени дори э у дуль хуьшдене ве хосди э шуьвер рафде.

Э биёвгьо шуьвер уре бири е тек ве вожиблуье войге, хогьиши: руьхсет доре сохде кор шекуьлкеш. У хогьишире у веровунди, бири имидлуье кумексох ве корикумекии доре э мэгIрифетлуье зен хуьшде ве э гуьнжуьнде оморе чи, ве э кор хуне, чуь руьхсет дори Тамаре нушу доре хуьшдени коргьоре э бирмундеи э шегьергьо Союзе Совети ве гьеле э де вилеет, зиёд сохди тербиевегири. Зе шуьвер э гуьнжо овурди гьэгъигъэт сэхде кифлет, дошде ведировунди се гIэилгьо, Авраам Владимирович гьемиге верзуьши э сенигIэт хуьшде, бири верзуьнде нум верзуьшлуье шекуьлкеше Уруссиет.

Э 1949-муьн сал Тамаре Мусаханове варасди Москови шекуьлкеши-промышлени идоре нум Калинине, лугъонд мерэгълуь бире мэгIрифети ве юклемиши бири э серевоз э хундеи минкини жуьр-бе-жуьрелуье молгь ве техник коре э угьоревоз. Гешдеигьо э гье у рэхь бири дуразкеши э синемиши мэгIрифети-молведешенденигьо корхоне э Москов.

Ве гьемигеш гуьлдореи кор эну бири э ватан, э Догъисту, эже у вогошди э сергуьрдеи 70-муьн салгьо э ведилуье юк вегуьрде данани. Эже, чуьтам эри эну гьечи оморени, кумеки доре ве хьэвес хуьшден гьово, муьгIьжуьзлуье тебиет ве жонлуь дуьли гьемватании. Инжо у вегуьрдени минкини черххурдеи э мерэгълуье иловле, гофсохи дуь э екиревоз э екиге усдогьоревоз, офди гьэгъигъэте хэгьергели ве гьемфикирсох э сифет скульпторе Белле Мурадово.

Инжо у офтени мэгIдон хьэвес э куьндлуье эри эну э руьхьи жэгIмиетие мэгIрифет. Екбиреи миллетлуьи дин-гIэдоти ве гьейвэхдине жире корисохи, у хьозур сохде эн хуьшде гIэжоиблуье жире ве э гуьнжо овурде э 70-80-муьн салгьо хуьшдеи хубте коргьо. Гье у согъэ вечиреи жире-бе-жирее тегьер биковне мол деси (гуьлдени, шэгIмдон, бесду, бишгьоб, хуреки гъоб-гъужоб, возилегьой гIэили), гьемиге менфигIэтлуье скульптури мол кори. ДэгIэме сохде э формарегьо, у те эхир бегьем сохде герек гьисдигьо сес ранге-бе-рангие хосиет ве мерэгълуье элементгьо, э муьгьбетевоз ве рэхьмиревоз э гуьнжо овурде гъозие-гъэдер молведешендеи хуьшдере ве очугълуье шекили хуьшдеи игидгьо. Омборте эну молведешендеи э суьфдеи виниреи асанти, кемгофсох э жире форме, лап рачи, чуь кими вэхд куьнд оморе угьоре эки жэгIмиетие возилегьой гIэили. Оммо гье у гьэгъигъэт гьисди, э ки чуь у хьэрекети сохди – лап зеверие гъэдер нушудие ошгоре, хилос биреи эз гьемме зиёдие, кеслуье э екбиреи э усдохоне гировундеи гьер детале.

Суфдеи бо коргьо Тамаре Мусаханове бири нушу доре э бирмундеи шекуьлкешгьо мерэгълуье-мэгIрифет автономи республик РСФСР э Москов э 1971-муьн сал. Ве эзуновлейге гьммишелуьге бине угьо бирмундеи сохде э региональни, гьеммесоюзие гIэрейхэлгъие риз гъэдерлуьи, гьеммише гъэронмиш сохдеи дипломгьо ве ёровурдеи медальгьо. МэгIэнолуьи, чуьки комининиге вэгIэдо Тамаре бири теклуье зен, нушудорегор Догъисту э гьеммсоюзие шекуьлхоне бирмунуши.

Бешгъэ барасилуьи эри Тамаре Мусаханове данубсди бире эн хуьшдени ю бирмунуши э Москов э 1990-муьн сал: эну хубтее коргьоре вегуьрди Третьяковске шекуьлхоне ве Уруссиети шекуьли фонд, эзуш бэгъэй гье у рачи хуьшде бирмундеи э жейлее шекуьл вечире оморигьо э Уруссиет, Израиль, Германие, Англие ве Америке. У бири эну гъирогъи вернисаж э СССР.

Э е сал пушоте, э 1989-муьн сал, Тамаре Нахамиевне, э жирелуье оголзереи гъобул сохди бэхшвегири э съезд жуьгьури идоре СССР э Москов. Гье белки, гье у гъозие-гъэдер возири вожиблуье жиге э эзуновлейге бире гъозие вожиби кор эну. Э 1990-муьн сал угьо зен ве шуьвер венуьшди рафди э Израиль.

Экуьнди чоримуьн бэхш девре Тамаре Мусаханове зигьсди э Хайфе, эже у синемиш сохди лап гурунде эн хуьшде вир сохдеи: уьлуьм севгиле шуьвере. Оммо гьемме у салгьо у хэсденебире э гуьнжо овурди, бири желдлуье одоми гьемшегьери жэмигIэти шекуьлкешгьо, чендгъэдерие (э 1994, 1998, 1999, 2000-муьн салгьо.) бэхшвегири бири э бирмунуши шекуьлкеш-эз де вилеетиге ве эз Кавкази оморегоргьо э Хайфе, Нетание ве Тель-Авиве. Э 1998-муьн сал гировунди омборе вэхд гузет сохдигьо бирмунуши э Хайфе. Сохде коргьо песини сал у дуьлфирегьуни бэхш сохди. Гьечуь, э келе шори хьуькуьм, шекуьлгьо эну хэлгIэт венори э хурекхоне гъуногъхоне э Хайфе, эже у зигьисди у вэгIэдо. Гъирогъи шекуьлкори Тамаре Нахамиевне бири жугьоби эз дерд-дуьлесди гирошдигьо исроиле жэгIмет зулуми гъозие. Меселен, шекуьлкор «Бэгъдовой зулумкори» бири гуьнжо оморе э нушу дореи зулумкори э Хайфе э вэхд бедхэтокори.

Эз салгьо хуьшдени менфигIэтлуье корсохи Тамаре Нахамиевне бири верзуьшлуье корсох мэгIрифет Догъисту, верзуьшлуье корсох культури РСФСР, бердегор республикании бэхш нум Цадасы, еки эз гуьрд сохде э идоре шекуьлкешигьо ве скульпторгьо Уруссиет ве Израиле.

Ве гьемигеш вожиби, эз чуь э ёр гуьрди гIуьломе гье у бигIэдотлуье ве рэхьмедуьллуье усдо,- коргьо бешгъэ жире. Вогошдеи эки пуьрсуьш э товун чешмегьо угьоре муьгIуьжуьзлуье кешире бердеи, гуфдире оморигьо э сергуьрдеи дофусзереи иму. Ве екем дэгIэме нушу доре, э товун чуь фикир сохде, мэхьшево сохде ве э ёр овурде, омборе вэхд дегмиш бире э ён ижире шоре зиндегуние шекуьл корсохи, серкеширегоргьо бирмунуши Тамаре Мусаханове. Жугьобгьо мибу асанти.

Денишире вохурдеи… Шушде тен гIэиле… Шори вегуьрде эз дуьли гуьрде жэгIгире… Буьржуьнде пертеш эри гIэилгьо… Томоше сохде э духдер хуьшде… Фегьм сохде учмиш биреи гъушгьоре ве астарагьо… Гуш дошде хубе гоф э товун жовонгьо… Гиёв дореи кечилере… Хуше буй гуьле э нефес кешире… Гуш дошде ихдилотгьо келе-бебере… Э сафар рафдеи э сер хэр ве дедеи сугърезани… Гьнжире тэгIди не сохде чой э хьэрмэхьгьорегьо… Кук хуьшдере доре пэхьнии усдоети…

Дэгъдэгъэгьо зиндегуни, комигьоки куьнди эз гьерки чуь иму. Товушлуье дэгъдэгъэгьо, комигьоки вегуьрде оморе жирелуье верзуьши ве фикир эн иму унгъэде динжсуьзе ве зулумлуье вэхд.

Дэгъдэгъэгьо гьеммишелуьги, селигъэлуь дошде ведировундигьо эри иму ве имунигьо хэлефгьо тилисимлуье десгьо усдо.

Татьяна Михайлова