Э гIэрей дуразе торих хуьшде зигьисдеи э Кавказ гъэдимие хэлгъ иму бэхшири э гIуьлом омбаре мэгIрифетлуье одомигьоре — кукгьой ве духдергьой хуьшдере, нумгьой комигьоки бирет мэгъэсигьо ве гъисмет эн комигьоки эри гьеммишелугъ бесде оморет э Догъистонлуье хориревоз. Еки эз ижире нумгьо гьисди нум эн догълуье жугьур Шамиль Навахов, комики верзуьшлуьни эри дореи эки еровурди эну жейлее тигъэте.
Омбаре салгьо Шамиль Навахов гIуьзет сохдебу гIэзизе Кавказе, бэхшире э хэлгъ рачи эн хэлгълуье мэгIрифетире.
Буьзуьрге гармонист ве вежегьисдегор эри комики 1-муьн май 1920-муьн сал бегьем мибисдо дуз 100 сал эз руз хьэсуьл омореи эну. Гьеммей зиндегуни хуьшдере у шори сохдебу томошесохдегоргьой хуьшдере э мэгIрифети хуьшедервоз.
Нум эн Шамиль Навахов бири нишоне эн усдоети ве гьемчуьн гьейсэгIэт гирошденге салгьо фомилей эн Навахов бужу сохдени дуьлгьой энугьоре, ки шинох гьисди э мэгIрифети энуревоз.
Тебиет, комики дешенди э Шамиль Навахов гIошире сес гьовой музикеире, гьемчуьн бэхшири э у ужире мэгIрифетире чуьн возиреи э омбаре карасдигьой музикеи, вежегьисдеи ве эз дорун дуьл гоф сохдеи э зугьун музикеи э гушдошдегоргьоревоз.
Шамиль Навахов нушудорегор эн келе фирегь мэгIлуьм гьисдигьо омбаре гIэилелуье кифлет Наваховгьо. Биненорегор эни кифлет Ноах-Нувэхь, эз комики вегуьрде омори нум фомилей эн кифлет бу нушудорегор эн дигь Аксай Хасавюртовски район. Э кифлет келе бирет 8 гIэил. Еки эз 8 гIэилгьо бу Асаил бебей эн Шальми Навахов. Э кифлет Наваховгьо Асаил ве зен ю Тино (Давыдова) келе бирет 8 гIэилгьо — Авшалум, Тейло, Абой, Либо, Галя, Мухой, Соломон ве Шальми.
Чуьтам у дануьсдебу возире, хуьшдени Шамиль андуьрмиш сохде нисе дануьсдебу, гьовой музик ведиреморебу эз дорун дуьл ю. Шамиль хуьшдени хуте бири возире э карасдигьой музикеи суьфдеи эз комики бу гармонь. Песде гармонь бири эз гьемме мугьбетлуье карасдигьой музикеи эну э гIэрей е жерге карасдигьой музикеи, комигьоки муди биребируьт э мэгIрифетлуье десгьой эну.
МэгIрифетлуье рэхь хуьшдере Шамиль Навахов сер гуьрдени, чуьн вежегьисдегор э ансамбль «МэгIни ве вежегьисдеи Догъисту». Песде Шамиле огол зеренуьт э шегьер Ленинград эже у вежегьисдени э вежегьисденигьо ансамбль гуьржи ве гьемчуьн э ансамль эн Игорь Моисеев. Шамиль Навахова огол зеребируьт гьееки э Танхо Израиловевоз. Э ансамбль Шальмире огол зеребируьт хэлгълуье суьмуьргъуш эн Кавказ, чуьнки вежегьисдеи эну той сохде оморебу э учмиш биреи эни азадлуье гъуш.
Э Буьзуьрге довгIой Ватани Шамиль Навахов рафдени э фронт, оммо инжош, бире бэхшвегир эн мэгIрифетлуье десде, э мэгIрифети хуьшдеревоз хьэвес доребу гьовхобергьоре эри боржбери э фашистгьоревоз, чуь нушу доре оморебу э еки эз дофусигьой фронтовой гозит
Эжеш не биребу Шамиль Асаилович: э Москов, э Ташкент, э Махачкале, э Буйнакск, эже уре фуьрсоребу вокошире шекуллуье самодеятельность, э гьемме жигегьо у нисе дануьсдебу гирошде сеч не сохде хуьшдере. Ки шиновусди возиреи энуре гьич сеч не сохди, ки Шамиль Асаилович не шинохдени музыкальни грамотере.
Гармоне э Шамиль Асаилович бэхш доребу гъовумгьой эну, чуьнки бебей ю гуфдире бу, ки гармонь мие возу. Гьемчуьн у бэхшире оморебу э юбилейни медальгьо ве орденгьоревоз эри бэхшвегири э Буьзуьрге довгIой Ватани.
Кифлет бебей эну бу гIоширлуье хоригъуллугъсох. Э 1930-муьн салгьой коллективизацие гиснеи дебу э гьеммей вилеет совети. Чуьн омбаргьоре, бебей эн Шамиле, Асаиле раскулачить сохдебу ве омбарегIэилелуье кифлет рафдебу эри зигьисде э шегьер Дербенд.
Лелей эн Шамиль бу келе хосдегор эн мугьум ве вежегьисдеи. У кура сохди бирорзерегьой хуьшдере э келе кифлетлуье ансамбль э товун комики э куьнде зуригьо сер гуьрдет гоф сохде э иловлей энугьо. Гье эз салгьой гIэильети Шамиль Асаилович нушу доребу келе мерэгъэ эки музике. Уре бу хубе музыкальни шиновусдеи ве хубе ер музикеи.
Варасденге хьофд классгьоре, Шамиль дарафдени э ансамль, эже келеи бирор эну Залмон возиребу э гармонь.
Бироргьоре, чуьн возирегоргьой хэлгълуье мугъумгьоре огол зеребируьт э жуьр-бе-жуьре фегьмсохигьо, конкурсгьо ве фестивальгьо. Э гIэрей жовонлуье хуьшденлуье ансамль угьо е ченд гиле рафдебируьт э шегьер Москов, доре концертгьоре э Кремль. Бэгъдовой еки эз ужире концертгьо доре оморебу э Шамиль нум догълуье суьмуьргъуш эн Кавказ. Эри хубтее вежегьисдеи сольни нумир хуьшдере у вегуьрди эз гьемме бугьолуье бэхше эз десгьой Сталин — суьрхине сэгIэте.
Жовоне кук э келе барасиревоз нушу доребу э шегьергьой Кавказ, чуьн Грозни, Орджоникидзе, Нальчик, эже неки вежегьисдебу, оммо возиребу э гармонь хуьшде жуьр-бе-жуьре миллетлуье мугъумгьоре. Э жейлее усдоетиревоз у возиребу догъистонлуье лезгинкере, комиреки вихдебу эки гьер вежегьисдегор, комики нужу доребируьт миллетлуье «вежегьисденигьо джигитовкере». Шамиль Навахов возиребу э гармонь хуьшде неки догъистонлуье мугъумгьоре, оммо гьемчуьн чеченски, осетински, кабардински ве азербайджанскигьоре.
Гьевдегь сала биреки Шамиля огол зеренуьт э мэгIлуьмлуье вежегьисденигьо ансамль э нум Моисеев. Бэгъдовой дуь сал у рафдени э шегьер Ленинград ве возирени э кинотеатрегьо нушу доре вежегьисдоигьоре э пушой бирмундеи киноре.
Э пушой довгIо у вежегьисдени э ансамль гуьржи ве песде э огол зереиревоз Тамара-ханум Рахимоваревоз рафдени э Узбекистон эри кор сохдеи э областной филармоние, э фольклорни этнографически ансамбль мэгIни ве вежегьисдеи «Лазги».
ДовгIо сер гирденге, Навахова дешендет э гIэрей еки эз экисерхэдлуье десдегьо, гуьнжуьнде оморигьо э шегьер Ташкент. Десдей энугьо э зир рэхьберьети мэгIлуьмлуье корсох базургенди Узбекистон С.Азизов ченд гиле рафде э фронт нушу доребируьт концертгьоре. Э еки эз грамотегьо, комигьоки дори рэхьбер эн еки эз гьовхолуье бэхшгьой Гърмизине Лешгер совети нуьвуьсде оморебу: «Э гIэрей дебиреи десде э лешгер иму доре оморебу 19 концертгьо эри гьовхобергьо, сержантгьо, офицергьо ве генералгьо. Нушудии возирегоргьо, комигьоки гъимиш не сохдет гъувотгьой хуьшдере, муьхькем сохдебу гьовхолуье рухь эн лешгерчигьоре. Шамиль Навахов э вежегьисдеигьой хуьшдеревоз хьэвес доребу гьовхобергьоре э игиди. Эри гьуьндуьре шекуьллуье усдоети рэхьберьети эн лешгер эрзо соди эри возирегоргьо разибиреире».
Еки эз вежегьисдегоргьой эз десдей Шамиль Навахов Р.Курбанова э ер овурдебу, ки Шамиль бу теклуье везирегор, комики нушу доребу догъистонлуью, азербайджански, хорезскийски ве уйгурски вежегьисдеигьоре.Мугьбет солдатгьоре у гъобул сохдебу гьеебо. Ченд гиле гьовхобергьо гьееки э Шамилевоз дарафдебируьт э вежегьисдеи, кей у нушу доребу нуботлуье нушудии хуьшдере. Оммо Шамиль неки вежегьисдебу, оммо герек биренге вежегьисдеи поюнде оморебу ве поисдебу эри доре снарядгьоре. Гуфдиренге э товун гьовхобергьой Кавказ, чуь кеширебируьтге угьо, кей гьемватанишу нушу доребу дегесундение лезгинкере.
Бэгъдовой довгIо у вогошдебу э Догъисту э гармоневоз ве кор сохдебу э Танхо Израиловевоз э ансамль «Лезгинка» ве гастролгьой энугьо гирошденуьт э гьемме шегьергьой СССР.
Дирте гьееки э зен хуьшдеревоз Сельфит ве дуь гIэилгьоревоз Шальми гирошдени э 1961-муьн сал эри зигьисде э шегьер Буйнакск эже гировунде омори э Министерстворевоз базургенди республике эри тозеден сохдеи хэлгълуье самодеятельность ве гуьнжуьндеи иловлегьо эри параменди самобытни мэгIрифети Догъисту.
Идоре сохде музыкальни десдегьоре э шегьерие Хуней базургенди у хуте сохдебу жовонгьоре э музике ве гьееки кор сохдебу, чуьн шекуьллуье рэхьбер э тербиедорение училище. Э гъувотгьой ве бэхшвегири Шамиль Асаилович гуьнжуьнде омори эз 40 десдегьо зиед э районгьо ве дигьой республике.
Песде э 1975-муьн сал, у э кифлетевоз гирошдени эри зигьисде э шегьер Махачкала эри корисохи э десдей гIэилгьо эн Шалуми Матаев «Мозоллуье гIэильети» ве бирени рэхьбер эн шекуьллуье десдей жовонгьо э Политехнически институт.
Шамиль Навахов хуьшдени нуьвуьсдебу вежегьисденигьо музикере, комики дешенди э хуьшде гьемме рачире эн гIэзизе улке. Э гIэрей е ченд салгьо у нуьвуьсди «Гирисдеи Исроил» ве келе хьисоб оранжировкегьой музикеи, наигрышгьой музикеи, вежегьисденигьо музике, комигьоки дошде оморенуьт э музейни фонд Догъисту.
Эз гъэжоиблуье возиреи эну гьеммеекире хьэз оморебу, ки е гиле семе шиновусди, чуьтам Шамиль Асаилович вихдени э энгуьшдгьоревоз клавишгьоре э гармонь, дураз кешире те эхир хэзгьой гармоне.
Эки хьэйфбери омбаре видеонуьвуьсдеигьо э возиреи энуревоз дошде не оморет. Телевидение эдебу хьозур бире зере документальни фильм э товун Шамиль Асаилович, оммо буйругъномей гъисмет эну бисдо ежирейге.
Шамиль Асаилович те вэхд рафди эз зиндегуни энжэгъ 61 сала бире. Э гIэрей зиндегуни верзуьшлуь бири э омбаре хьисоб гIуьзетлуье грамотегьо ве хьуькуьметлуье бэхшгьоревоз. Шамиль Асаилович те вэхд рафди эз зиндегуни ве гуйге гьеммей Догъисту омори эри рэхь сохде уре. У верзуьшлуь бу э нумевоз верзуьшлуье корсох базургенди РСФСР, верзуьшлуье корсох базургенди Догъисту, Чеченски республике ве Кабардинински республике. Гъэгъигъэт гьемме, неки хэлгъ Догъисту э герми дулевоз хосдебу мэгIрифетлуье музикончире.
Верзуьшлуье кук хэлгъ иму гьеммишелугъ мимуну э еровурди хэлгъ иму.
