Ки кумеки дори бебере э гъэземет, чуьтам гирисди э товун гъурбунгьо Холокосте ве чуь хуьрд-хэсде сохде дуьле имбуруз, ихдилот сохди шекуьлкеш Исраил Цвайгенбаум.
Кифлет ишму бигIэдотлуьи: деде – догъи жугьур, бебе – ашкеназ. Ижире бирени бегьми сейреки.
Чуьтами гьово падшогьи бири э хуне?
— Бебей эн ме хьэсуьл омори э Польше, э шегьер Бендзин. Кейки э 1939-муьн сал сер гуьрди Дуьимуьн гIуьломие довгIо, у гъуллугъ сохди э польски лешгер ве э вэхди ю довгIо сохди се орине. Бэгъдовой бесхунвегири Польше угьоре рэхьо дори э хунегьо. Э вилеет тогIин бири немцгьо, ве у варасири, чуьки гереки вирихде. Суьфде у рафди э вегуьрде оморе Советгьоревоз Львов, песде э рэхь офдори э дорун СССР – ве чуь вирихдегор рафди расири те Азербайджан.
Э Союз Совети у гъисмет биреи расиреи э зир политикеи рэгIиетсохи. Э гьер жиге фикире гуфдири, чуьки э Польше бири омборте азадлуь сесдореи. Э сер эну чугъули бири ве фуьрсори э гъэземет э хьэшд сал. Э гъэземет э уревоз нуьшди гъэземети эз Дербенд. «Туь еки, э гьержой эри туь рафде?»- гуфдири у. – Гьей сох э Дербенд. Ме э туь дореи когъоз эри кук хуьшде, у кумеки мибу». Ини гьечуь, гъисмет бири, у расиреи э Дербенд. Кук гье эну хьэрмэхь гъэземети шинох сохди угьоре э дедей эн меревоз. Хьэсуьл омори бирор ме, хьэсуьл оморем ме. Ини гьечуь ве еклуьги бири дуь культуре – зигьисдегор Европа ве Догъистуни.
Чуь одоми бири бебе ишму?
— Бебе бири лап дин-догIот эз гъонун не ведарафдеи, ве е жиреш негьишдеи э дин-догIот э Союз Совети уре не поюнди. Гьер шоббот у сер кешири дербендии нумаз – ве гьеммише вегуьрди э хуьшдеревоз мере э бироревоз. Кейки бебе не бисдо, иму рафдейм э унжо не унгъэдер бежид. Варасире, чуь у вегуьрди имуре ве э мигIидгьо – Рош а-Шане, Йом Кипур ве екигегьо. Бебе азад дануьсди хунде Торе, чуьнки варасди иешиве э Польше э Бендзине, бири дин-догIот эз гъонун не ведарафдеи соводлуье одоми. Э Дербенд у не бири теклуье ашкенази – бири келе нисдие десде. Ве ини э ёр овурдеи хубе рэхьмедуьле коргьо гирисдеи эри телеф биригьо э Холокост, у гьеммише ведеберди угьоре э жейлее утогъ. Гирисдеи гъурбунгьо Холокосте – ашкенази дин-гIэдот, эн сефарди жугьургьо у не бири дин-гIэдот.
Гирисдеи бири лап хьэрой-хьэрой: гьемме ашкеназигьо Дербенд вир сохди э салгьо Дуьимуьн гIуьломие довгIо хуьшдени бироргьоре, хэгьергьоре, деде-бебе. Гье у бири бигIэдотие – гуш веноре гирисдеи угьоре э песой дергьо. Бебе гьич не дегьишди мере э дорун э вэхд ёр овурдеи гирисдеи.
Ашкенази гьовой музык ведибиреи э шекуьлгьо ишму. Ве э у вэхд э-урусси нум ишму гьисди э жугьури тегьер – Исраил. Ишму гьисд сохде хуьшде куьндлуь эки ашкенази культуре енебуге догъи?
— Ашкенази. Ве гье и не денишире э у чуь э Дербенд мере не бири хьэрмэхьгьо ашкеназигьо. Бебе бири зиёдгуьзелие ихдилотчи ве бири сэхьиб эз эвреи зеверие ёргири, мэгIлуьм сохдеи омборе торих те гьер гоф. Гье у э зомин нореи э ме худо борухо сохде бине, гъэрезки деде зигьисди э имуревоз омборте дуразе вэхд. Эну корисохи ишуьгъ дори ве э у чуьтам ме несигIэтдореи гIэилгьо хуьшде – хуше фикирлуьи, чуь у дори мере, ме хьэрекети веноре дореи угьоре. Гъэрезки э келе хьисоб ме гIэил дуь культури, ашкенази ве догъи: келе бирем э гъэд мисурмугьо, рафдем э школе гьееки э мисурмугьоревоз, лезгигьоревоз, табасаранигьо ве даргинигьо.
Чуьтам бисдо, чуьки ишму биреи шекуьлкеш?
— Э гIэили ме гьеммише шекуьл кеширем, ве бебе сеч сохди ижире менфигIэт эн ме э шекуьлкеши. Кейки у винири, чуьки э Дербенд вокурде оморе суьфдеи школе шекуьлкешигьи мэгIрифет, гье бирден ихдилот сохди эри ме. Э эхир ме бисдо еки эз суьфдеигьо варасдегор гье у школе.
Дербенд нушу дори э мэгIрифет ишму?
— Мере гьисди е ченд кор, коминики гIуьзетсохи шегьери – «Инсон эн Дербенд ме». Ме хьэрекети веноре чуьтамиш гъэриш сохде торихгьо, ихдилот сохдигьо бебе эн ме, э гьовой шегьере, эже ме хьэсуьл оморе ве келе бирем. Ек бире э еки дербенди гьеймогьоинеи ве ашкеназижигеле эн бебе. Огьиле мерд э дуь гIэилгьоревоз, гов, гIэребе э песо ведибиреи – гье у мэхьшово нисди у эн ме гъуншигьо, комигьоре ме винирем э Дербенд. Ме винирем у вэхде.
Эйчуь бинелуье гъосуьт шекуьлкеши ишму бири жугьури?
— У бире эз хуьшден хуьшде, оммо эйчуь – ме хуьшде кими вэхд не варасире. Чешме гьисди э гьер жиге э дорун, доруние огол, коминики э гъэд ме зигьисде ве хьэвес эшгъ доре э дуразовуне гировундеи омборе вэхд сал. Э Дербенд бири бегьеми омборе жуьгьургьо – экуьнди 13 гьозор. Гьери ве бебе, коминики эри ме культури гьово гуьрде э зеверсер гьемме. Жуьгьури гъосьут – гье у эн ме зиндегуние тегьер мэхьшово, эн ме гъэножогъи. Мере гьич вэхд не воисди сохде чуьниге тенг жугьури – энжэгъ эри жугьургьо. Гьемме мэгIрифет эн ме гьертарафлуье – эри инсонии гIэсуьл. Эхи кейки шекуьлкеш дузгуни, кейки у кондуьллуье войге сохде доре хьол, гьис – угьоре э эгъуьл вегуьрде гьеммееки. Иму гушдошде ве э эгъуьл вегуьрде мэгIрифетлуье гьовой музыке бимихьтожи эз миллет гьовой музыке нуьвуьсдегор. Гьемчуьн э шекуьлкешегьо ве эну шекуьлгьо.
Гьисди ми жэгIмлуь, эз хэёл ишму, жугьури шекуьл?
— Марк Шагал гIуьзетсохи омборте 90% мэгIрифет хуьшде жуьгьури гъосуьт. Оммо инсон уре хосде бимихьтожи эз миллет. У бири эри унгъэде кондуьллуье ве мэгIрифетлуь, чуь дури пой зери гирошди комигьоки темиз жугьури серхьэд, уре хосдени лап омборе нис жугьургьо.
ГIэмел миёв вегуьрде екиге меселен – итальяни шекуьлкеш Амедео Модильяни, э мэгIрифет коминики темиз жуьгьури гъосуьт лап кеми, оммо э код мэгIрифет эну фегьмгери сохде оморени жуьгьури тегьер мэхьшово. Эз гIэили ме фегьм сохдем, чуьтам инсон жире-бе жирее милеетгьо э муьгьбетевоз денишире э шекуьл э жуьгьури гъосуьтевоз. Гьечуь чуь дорундуьли ве мэгIрифет шушдени гьемме серхьэд — ве комининиге жугьури «мэгIэно» нисд бире хуьшдени ю эз хуьшде.
Куьндлуьи ми эри ишму шекуьл исроили шекуьлкешгьо?
— Кейки бошире э Исроил, ме гьеммише рафде исроили музей, шишехоне, мере лап мерэгълуьи фегьмгери сохде э песо, чуьтам дегиш бире исроили шекуьлкешгьо, гьово гуьрде ми кимигьо уруссиети енебуге де корисохи эз гьевелине угьоре, чуьтам дегиш сохде угьоре культуре Исроиле. Гье у е гъэдер расире ве гьеймогьой зигьисдегор, ве исроили классикгьо гуйге Реувене Рубине.
Чуьтам ишму хуьшдени ю эз дерд-дуьлесди гирошде гъэйгъуре кешире ве буланмиш бире беди 7-муьн октябре?
— У е гъэдер расири не энжэгъ мере, оммо ве гьемме кифлете, гьемме жугьури хэлгъ. Э е руз куьшде омори зиёдте 1200 одоми. Ёгъин ужире имбуруз себэхьи э зеневоз э товун гье у гуфдирейм гьегене. Дуьл ве жун жуьгьури хэлгъ имбуруз парра бири, хуьрд сохде омори. Оммо согъэ тегьер мунде. Эри Исроил у гьисди келе довгIо. ГIуьлом гъинемиш сохде Исроил – э жигей чуьки э ёр гуьрде, чуь биреи, ве эйчуь и довгIо сергуьрди. Жугьурнехогь лап гъувотлуьи ве дузгунсуьзи э гъэножогъи эки Исроил, угьо тэхсиркорире веноре э гъурбони, э жигей довгIокори содхдегор.
Михаил Чернов.
