16-муьн январь 2023-муьн сал 110 сали эз руз хьэсуьл омореи эн Хизгил Авшалумов – эн советски прозаик, эн шогьир, эн драматург, эн мэгIлуьмлуье догъистонлуье прозаик, эн жэгIмиетлуье нуьвуьсдегор Догъисту, эн «Верзуьшлуье корсох базургенди эн Уруссиетлуье Федерацие ве Догъисту», эн бэхшвегир бэхш эн нум Сулейман Стальски.

Х.Авшалумов хьэсуьл омори э дигь Нюгди эн Дербентски район э кифллет ранжбер. Биевгьо нуьвуьсдегоре бу лап четине гъисмет. Хизгил гьеле чор сале не биребу, кейки муьрдебу дедей эну, ве 13 сале биренки бебей энуш муьрдебу, Чуькле гIэил эри дошде веровунде хуьшдере, хьгъэре ве дуь чуькле бироргьой хуьшдере межбуьр бу шенде хундеире ве дарафде э колхоз. Э унжо у кутон зерембу, кошде веровундембу нун, дуне ве хьэвуьжгьо. Гьеле биренки ранжбер соводсевене жовоне одоми бирени желдлуье дигьлуье корреспондент, ве у э республикенски гозит «Зехметкеш» («Труженик») нуьвуьсдени э товун зиндегуни эн дигь хуьшде ве эн колхоз. Э 1935-муьн сал э поизи редакцие Х.Авшалумове огол зерени э кор. Келе мэгIэно эри мэгIрифетлуье зевер биреи эну ве параменд биреи бу кор сохдеи эну э Догъистонлуье гIилмие- исследовательски институт эн торих, эн зугьун ве эн эдебиет. Э унжо у сер гуьрдебу кор сохде э май 1938-муьн сал гIилмие корсох. Гье евэхди Х.Авшалумов хундени э ДПИ (заочно).

Э 1940-муьн сал э суьфдеи татски дофусзереи дофус зере оморебу суьфдеи книг эну «Мугьбетлуьигьо». Х.Авшалумов бирени бэхшвегир эн Союз нуьвуьсдегоргьой эн СССР. Х.Авшалумов сер гуьрдени э гуьнжо овурде уруссие-татски гофномере, оммо и кор поюнде оморебу э июнь 1941-муьн сал чуьнки сер гуьрде оморебу Буьзуьрге довгIой Ватани. Х. Авшалумов э довгIо бэхш вегуьрдебу эз суьфдеи рузгьо.

Хизгил Давидович Авшалумов гъуллугъ сохдебу жигегир сервор эн кавалерийски сабельни эскадрон эн гъэзэгъгьо. Дуь гиле ералуь биребу. Имуре гьисди когьоз, комиреки Х.Авшалумов нуьвуьсдебу эри зен хуьшде Татьяне эз долвгIо 30-муьн июль 1944-муьн сал. Х.Авшалумов бесгъунире вохурди э Германие. У и рузе э ер овурдени: «Кейки э сухде оморенигьо Берлин э десдей офицергьоревоз ве лешгерчигьоревоз ме биренки э бункер эн Гитлер, э мэгIлуьмлуье кабинет эну, ме эрклуь биребируьм эри хэлгъ Совети хуьшде, бесгуьн бердигьо и гьождере. Гьемчуьн эри Догъистуй хуьшдеш! Умогьой ме гьеле нисе дануьсдебируьм, ки гьемватиниме, кумык э сер Рейхстаг веноребу гIэлем бесгъунире. Ме, тат, рафде расирем те кабинет фюрер, ве гьеле ченгъэдер лешгерчигьо-догъистонигьо дирет и гъэдоше рузе эри вилет иму.

Бэгъдовой бесгъунбери Х.Авшалумов гье бирден вогошде не оморебу э хуне. У гъуллугъ сохдембу лешгерие корреспондент э Закавказье, э Белоруссие, Казахстан, Сталинград ве Куйбышев. «Гьечуь, ме гъуллугъ сохдебу офицер экуьнди паздегь салгьо: бебей ме зинде мибисдоге, у гьебелкине разилуь мибисдо».

Вогошде оморенки э Ватан Х.Авшалумов сер гуьрдени кор сохде корреспондент э гозит «Догъистонлуье дусди». Эзу вэгIэдоревоз у сер гуьрдени нуьвуьсде омбар. Ихдилотгьо ве новеллегьой эну бежид дофус зере оморенуьт. Х.Авшалумов нуьвуьсди омбаре хэнделуье ихдилотгьо ве омбардекигьо дешенде омори э книг «Гъозие-гъэдергьой эн гIэмелдане ве эгуьлменди Шими-Дербенди». Шими Дербенди – фирегьлуь мэгIльум бири э гIэрей хэлгъ. У бирмундени жирей эн хэлгъ татире. Гьееки э уревоз у жэгIмидогъистонлуье одомини. Х.Авшалумов э чигьрет Шимиревоз дануьсди бирмунде гирошдигьоре ве гьеймогьиней хэлгъэ, бирмунде фегьмсохигьой одомигьоре э гьеймогьине четинигьо.

Ихдилотгьо э товун гIэмелдане ве эгъуьлменде Шимми Дербенди дофус зере оморебу э верэгъгьой эн республикански гозит ве кимигьо эзугьо дофус зере оморебируьт э де вилеетгьоиге э немецски, английски, французски ве итальянски зугьунгьо.

Э еки эз пушойгофигьо эки книг ГIэмелдане ве эгуьлменде Шими Дербенди» Х.Авшалумов нуьвуьсдени: «Ме хьэсуьл оморем ве келе бирем э дигь. Суьфдеи книгьой ме бируьт жэгIмиетие овосунегьо, меселегьо мугьбете эки энугьо ме дошдем э гIэрей гьеммей зиндегуниме. Хэндее ихдилотгьоре ме нуьвуьсденим зу ве мере хьэз оморе нуьвуьсде «хэндее молгьо», оммо ме лап дерхмише ве сессуьзлуье одоминуьм. И кемсуьгигьоре ме э хуьшде кеширенуьм эз гIэилиревоз, комики мере небу. Ме, меселен, гьич не гуфдиребируьм гоф «деде» лап гIэзиз гьисдигьо эри гьемме гIэилгьо. Дедейме э ер ме не мунди. Оммо лап хуб э ер ме мунди: гьетте зенбебей ме оморебу э хуней бебей ме, рузиге у эз ме, эз чор сале гIэил гуфди, чуьнки ме э вэхдиш эзу не гуюм деде.

Оммо не денишире э гофгьой эну, гоф «деде» э хьэроевоз ведиреморебу эз дуьлме. И бу э довгIо, э август 1942-муьн сал, кейки тилиш эн фашистки эрэгъ расиребу э чепи гъэбуьргъэй ме ве эзу товун ме гьебелкине мимуьрдуьм. Ки дануьсде, гьебелкине у вэхд и гоф хилос сохди мере эз гIэжел.

Эз 1965-муьн салевоз те рафдеи э пенсие Х.Авшалумов кор сохдебу секретарь эн Союз нуьвуьсдегоргьой Догъисту. Уре бэхш доре оморебу орденгьо Ватанлуье довгIо эн суьфдеи риз, эн «Дусди хэлгъгьо», гьемчуьн доре оморебу омбаре медалгьо «Эри гьовхолуье верзуьшигьо».

Х.Авшолумове доренки орден «Дусди хэлгъгьо» эки 80 сали эну, у гуфди: «Ме хьэсуьл оморем э дигь, эже хэлгъ дошдет гьемме рачи зугьун хуьшдере, эн базургенди хуьшдере ве эн гIэдотгьой хуьшдере. Эзинжо сер гуьрде оморени мэгIрифет ме. Ве дореи мере орден «Дусди хэлгъгьо» – гъобул сохде омори неки верзуьшигьой ме, ве гьемчуьн гъимет дореи неки дешендеи ме э доъистонлуье эдебиет, ве нушу доре омори тигъэт эки хэлгъ ме ве эки базургенди эну. 17-муьн сентябрь 2001-муьн сал гьеле 88 сале томом небире эз гIэрей зиндегуни рафди хубе ве жэгIмиетлуье нуьвуьсдегор Хизгил Давидович Авшалумов ве битехьэим сохде омори э битехьэимгьой жугьургьо э Махачкале. Е кучей Дербенде доре омори нум эну, э гIэзизе дигь Нюгди, эже у хьэсуьл омори е школере доре омори нум эну. Гье э унжо э Нюгди дери музей эн Х.Авшалумов.

Воисдени варасунде бегьем сохде э хосдеигьой эн верзуьшлуье шогьир Догъистуревоз эн Р.Гамзатовевоз: «Бигьил нумгьой иму, мэгIнигьой иму, номус иму, гIуьзетлуьи ве мердьети иму фурмуш небу. Угьо мие мунуьт эри несигIэт дореи биевгьо эрхэгьой имуре. Бигьил рэхьмедуье одомигьо зигьют э рэхьми, зобугьо бошут хубе одомигьо».

Еровурди э товун Х.Авшалумов эри гьеммишелуьгъи мидомунуьт э дуьлгьой эн омбаре хундегоргьой эну, шогьир зиндеи, тейте зигьисдени книггьой эну.

13-муьн январь 2023-муьн сал э Дербенд э хуне-музей э нум А.А.Бестужев-Марлински гировунде оморебу бирмунуши «Драматург, шогьир ве сатирик», гIуьзет сохде оморигьо э руз 110-сали хьэсуьл омореи мэгIлуьмлуье догъистонлуье шогьире, прозаике ве драматурге Хизгил Давидович Авшалумова.

Бирмунушире вокурдебу рэхьбер музей эн А.А.Бестужев-Марлински Ругия Марданова. Э товун гъозиегьой эн зиндегуни Х.Авшалумов ихдилот сохди Периханум Азизова.

Хизгил Давидович Авшалумов – жэгIмиетлуье нуьвуьсдегор Догъистуни, «Верзуьшлуье корсох базургенди эн Уруссиетлуье Федерацие ве эн Республикей Догъисту», бэхшвегир эн бэхш э нум Сулейман-Стальски.

Э мероприятие бэхш вегуьрдебируьт сервор эн школе №11 Захар Ильканаев, бинелуье редактор эн гозит «Ватан» Виктор Михайлов ве хундегоргьой эн школегьо №4 ве №20.

Хундегор эн 20-муьн школе Гаджиева Самира хундебу дестон эн Эмирбек Чепини «Падшогь игидьети ве рэхьми», гIуьзет сохде оморигьо э Х.Авшалумов.

Возирегор эн догълуье-жугьурие театр Христина Абдуллаева хунди мэгIэни «Улицы Дербента» («Кучегьой эн Дербенд») э гофгьой эн Борис Ханукаев, музык эн Давид Осипов. Э курабирегоргьо бирмунде оморебу чигьой эн Х.Авшалумов, комигьореки кифлет нуьвуьсдегор бэхшире э музей. Гьемчуьн бирмунде оморебу книггьой эн Х.Авшалумов. Бирмунуши гировунде миев те 23-муьн январь.

Э гIуьзет 110-сали эн татски шогьир, эн прозаик ве эн драматург э Муниципальни догълуье-жугьурие театр согъ сал гировунде миев гIуьзетлуье мероприятиегьо. Э васал бирмунде миев томоше э нуьвуьсдеигьой эн Х.Авшалумов гуьре.